ΤΑ ΑΛΩΝΙΑ (ΣΙΤΑΛΩΝΑ & ΚΡΙΘΑΛΩΝΑ) ΤΟΥ ΑΝΘΗΡΟΥ ΑΡΓΙΘΕΑΣ ΔΕΝ ΥΠΑΡΧΟΥΝ ΠΙΑ, ΜΟΝΟ ΣΠΟΥΔΑΙΑ ΤΟΠΟΣΗΜΑ!!! ΤΟ ΑΛΩΝΙ ΤΟΥ ΦΕΓΓΑΡΙΟΥ!!!
Τα αλώνια και οι αλωνιστές στην Αργιθέα, οι κομπίνες - πατόζες και οι πασπαλιάρηδες στον κάμπο….
Όποιος σπέρνει τον Οκτώβρη, έχει οκτώ σειρές στ’ αλώνι!!!
Έχει αλώνι, έχει κύκλο απόψε το φεγγάρι!!!( οι παλιοί εξέταζαν τον καιρό και την αλλαγή του με τον κύκλο, το φωτοστέφανο που δημιουργούνταν γύρω του, λέγοντας πως ο καιρός θα χαλάσει, θα φέρει βροχές).
Το Θερτή (ο Ιούνιος) & Αλωνάρη (ο Ιούλιος) να γιομώσει το αμπάρι!!!
Εισαγωγή:
Προέλευση –Ετυμολογία
Η λέξη αλώνιον ή αλώνι προέρχεται την αρχαιοελληνική λέξη αλωή (Επικός τύπος) ή άλως (Αττικός τύπος) και ως εκ τούτου συνάγεται ότι
η κατασκευή και χρήση των αλωνιών ανάγεται στους αρχαιοτάτους χρόνους.
Η διαφορά τους με τα σταφιδάλωνα συνίσταται στο ότι αυτά, δηλαδή τα σταφιδάλωνα, δεν έχουν κυκλικό σχήμα και είναι χωμάτινα ή τσιμεντένια.
Άλλωστε σε αυτά γίνεται μόνο άπλωμα και ήλιασμα της σταφίδας.
Χωράφια ποτιστικά – χωράφια ξερκά.
Το είδος των δημητριακών και οσπρίων που καλλιεργούνταν στην Αργιθέα.
Ένεκα του γεωφυσικού ανάγλυφου των Χωριών της Αργιθέας, μέσα σε κακοτράχαλα βουνά, ολίγα ήταν τα χωράφια που ήταν ίσιος ο τόπος τους, περιφραγμένα και ποτιστικά, κοντά στα σπίτια των Αργιθεατών και σε αυτά καλλιεργούσαμε συνήθως -καλαμπόκια (από αυτά είχαμε το βασικό ψωμί μας, τη μπομπότα), φασόλια, κηπευτικά-λαχανικά (ντομάτες, κραμπολάχανα, κρεμμύδια, σκόρδα), πατάτες , κολοκύθια για πίτες κ. α., αφού αυτά τα είδη ήθελαν το νερό για πότισμα.
Τα περισσότερα χωράφια μας, μετά από ξελάκωμα της γης, είχαν δημιουργηθεί στις πλαγιές των βουνών μας, ακόμα και σε 1500 μέτρα υψόμετρο, με ξερολιθιά τοίχων για να συγκρατείται το χώμα και περιφραγμένα με ξύλινες φράχτες.
Ήταν δε ξερικά ή ξηροχώραφα, αφού δεν υπήρχε κοντά νερό για πότισμα.
Στα ξερικά χωράφια καλλιεργούσαμε συνήθως στάρια, ξερικό καλαμπόκι (κοντόροκα –ήταν σκληρός και ανθεκτικός ο σπόρος και όχι καμπίσιος), φακές και ρεβύθια για τη διατροφή μας καθώς και βίκο και κριθάρια για ζωοτροφές. Ήταν δε λιγότερος ο κόπος, αυτός του οργώματος και της σποράς, αφού δεν ήθελαν σκάλο και πότισμα. Μάλιστα, επειδή ο σπόρος τους ήταν ανθεκτικός στο χειμώνα και στα κρύα του, η καλλιέργειά τους, πλην του καλαμποκιού, γινόταν Οκτώβριο και Νοέμβριο μήνα και φύτρωναν νωρίς την Άνοιξη.
Στην εργασία μου –Αργιθεάτικη Παραδοσιακή Διατροφή, Μενέλαος Παπαδημητρίου - που ανακοινώθηκε σε Ημερίδα του ΚΠΕ Μουζακίου και δημοσιεύθηκε στον ιστότοπο Katafylli gr στις 20.12.2011 και εν συνεχεία στον ιστότοπο ΑΕΤΟΣ ΤΩΝ ΤΖΟΥΜΕΡΚΩΝ, έγραψα μεταξύ άλλων και για το σταρένιο ή καθάρειο ψωμί.
Το καθάρειο ψωμί
Αίνιγμα:
Δώσε μ’ κυρά μ’ το φουσκωτό
για να φουσκώσ’ κι η μάνα μ'
κι να στο φέρω πίσω (προζύμι).
Από το σιταρένιο αλεύρι η Αργιθεάτισα έφκιανε την κουλούρα, (την κλούρα), δηλαδή το καθάρειο ψωμί που ήταν ανεβατό με προζύμι.
Παλιότερα από κάποιες οικογένειες σπέρνονταν σιτάρια και είχαν αλεύρι δικό τους.
Όσοι δεν είχαν έπρεπε να φέρουν από το Μουζάκι κουβαλώντας το ζαλίκα οι Αργιθεάτισσες μέσω του Τυμπάνου ή του Αϊ Νικόλα.
Αυτό το αλεύρι το λέγαν και μποράτο ή φαρίνα και κυρίως το είχαν για καλό ψωμί στις γιορτές, όταν είχαν φιλοξενούμενους, για τα πρόσφορα - τις λειτουργιές που λέγαμε, για την κουλούρα του γάμου και για τον τραχανά.
Ως ψωμί δε της οικογένειας αραιά και που.
Πόσες φορές βλέπαμε μερικά παιδιά με καθάρειο ψωμί και εμείς με το μπομπότα και η ψυχολογία μας έπεφτε.
Θυμάμαι, όταν η μάνα έφκιανε τα πρόσφορα πως παρατηρούσαμε αν στις γωνίες του ταψιού έβαζε βλογούδια.
Πάντα έβαζε για να μας καλοπιάνει, να ικανοποιεί και τον καημό μας, να γλωσσιάσουμε λίγο καθάρειο…
Όμως η λειψή (δίχως προζύμι) κλούρα που ψένονταν στη γωνιά και στη σπρούχνη, η σταχτοκλούρα όπως τη λέγαμε ζεστή και με τυρί ήταν το κάτι άλλο!!!
Αξέχαστες εν τω μεταξύ είναι οι τηγανίτες της μάνας, της αδερφής, της θείτσας !!!
Από αυτές καθώς και τηγανιστό (τυρί με αυγά) ήταν από τα πρώτα που μαθαίναμε και εμείς οι μικροί.
Τα αλώνια ως Τοπωνύμια και η χρηστικότητά τους
Τα αλωνοτόπια, από τα σπουδαιότερα τοπόσημα στην Αργιθέα ως τα σήμερα και με χρηστικότητα ως τη δεκαετία του 80 τα αλώνια, κρατώντας ιστορία και παραδόσεις!!!!
Τα αλώνια και οι αλωνιστές στην Αργιθέα, οι κομπίνες - πατόζες και οι πασπαλιάρηδες στον κάμπο!!!
Τα αλώνια ήταν κοντά στα χωράφια τους, ακόμα και σε πλαγιές των βουνών μας που και αυτές τις ξελάκωναν και τις καλλιεργούσαν με στάρι, κριθάρι, βίκο κ. α., μιας και αυτά δεν ήθελαν πότισμα.
Συνήθως η καλλιέργεια των σταρο-κρίθαρων γίνονταν τον Οκτώβριο μήνα, αφού ο σπόρος τους ήταν ιδιαίτερα ανθεκτικός στο χειμώνα.
Ο θέρος ήταν γιορτή, παρά την κούρασή του μιας και όλη μέρα και κάτω από τον καυτό ήλιο οι θεριστάδες ήσαν σκυμμένοι με τα δρεπάνια!!!
Μαζευόταν η οικογένεια και με την αλληλοβοήθεια γειτονικών οικογενειών η μέρα ήταν όλο χαρά στο θέρο!!!
Ο θεριστής να τα κόβει τα στελέχη σε ανάλογο ύψος και να αφήνει τα χερόβολα στο έδαφος κατά σειρά δηλαδή οι χεριές να μην τοποθετούνται αντίθετα ώστε να μαζεύονται σύμφωνα από το δεματοποιό που έπρεπε να κάνει καλά δεμάτια δηλαδή ψάνια και αγάνια στην αυτή φορά και προς τα κάτω τα στελέχη-κοτσιάνια, ώστε να μην μπερδεύονται.
Η χαρά της σοδειάς, η χαρά του νοικοκύρη ιδίως αλλά και της γειτονιάς, έβγαινε στο αλώνισμα!!!
Ανάλογα με τα δεμάτια μπορεί να μας έπαιρνε εκεί όλη μέρα και στο τέλος να το μαζέψουμε το στάρι σε σακιά να μη μείνει τη νύχτα και ιδρώσει από την υγρασία αλλά και μην το φάνε τα ζώα…
Ο καρπός του σταριού ήταν η αμοιβή των κόπων της οικογένειας και η γλύκα του καθάρειου ψωμιού μέσα - μέσα, στις γιορτές και στους γάμους, αφού το βασικό ψωμί μας ήταν η μπομπότα!!!
Αλώνια και δικαιώματα
– Μερικά αλώνια ήταν της εκκλησίας, δηλαδή βακούφκα, τα περισσότερα όμως ήταν ιδιοκτησίας ή συνιδιοκτησίας των κατοίκων του Χωριού.
Συντήρηση του αλωνιού με καθάρισμα κάθε χρόνο
Ειδικότερα, δικαίωμα στο αλώνι της εκκλησίας είχαν όλοι όσοι είχαν σταροχώραφα εκεί πλησίον – με σειρά προτεραιότητας που γινόταν με το κρέμασμα ενός χερόβολου ή το στήσιμο 2-3 δεματιών σταριού στο στίχηρο και δίνοντας κάτι στην εκκλησία για τη συντήρησή της, ενώ στα ιδιόκτητα είχαν μόνο οι κατασκευαστές και οι απόγονοί τους, ανεξάρτητα αν αυτό βρισκόταν σε αγρό ιδιοκτησίας κάποιου συγκεκριμένου προγόνου ή απογόνου.
Ήταν στρογγυλά, πετράλωνα ή και χωματάλωνα, κατασκευασμένα σε αλωνοτόπια με υπερυψωμένο εξωτερικό γυροστέφανο με πέτρες για να μη φεύγει κατά το αλώνισμα έξω ο σπόρος και στο κέντρο τους εμπηγμένος ο ξύλινος στύλος –στίχιρο.
Οι θέσεις τους συνήθως σε κοντοραχούλες, σε σύρραχα και διάσελα, σε λοφοσειρές όπου ο αέρας είχε ρεύμα ώστε να το πιάνει καλά ο αέρας στο λύχνισμα, να φεύγει το άχυρο και να παραμένει ο καρπός.
Η διαφορά τους με τα σταφιδάλωνα συνίσταται στο ότι αυτά, δηλαδή τα σταφιδάλωνα, δεν έχουν κυκλικό σχήμα και είναι χωμάτινα ή τσιμεντένια. Άλλωστε σε αυτά γίνεται μόνο άπλωμα και ήλιασμα της σταφίδας.
Τα πετράλωνα κατασκευαζόταν από σκληρή πέτρα για να είναι ενισχυμένη η αντοχή τους για πολλά χρόνια και στο κέντρο στερέωναν ένα ξύλο ύψους δύο μέτρων περίπου, που συνήθως ήταν από κέδρο ή καστανιά για να μη σαπίζει και το οποίο ονομαζόταν στριγερό ή στίχιρο.
Η κατασκευή των πετραλώνων απαιτούσε εμπειρία τεχνίτη πέτρας ο οποίος διάλεγε την πέτρα και την μερεμέτιζε ανάλογα, την τοποθετούσε επί του εδάφους συνήθως ξεκινώντας από το στίχιρο –δηλαδή το κέντρο προς τα έξω και στις ενώσεις τους μετά την τοποθέτηση έβαζε ως σφραγιστικό υλικό χώμα –γλίνα αναμεμειγμένο με σβουνιά βοοειδών, έτσι ώστε μετά το στέγνωμα και του συνδετικού υλικού και το καλό σκούπισμα το αλώνι να είναι έτοιμο.
Η κατασκευή των χωματάλωνων ήθελε και αυτή την εμπειρία και την τέχνη.
Προετοιμαζόταν ο κύκλος του αλωνιού με το ανάλογο σκάψιμο και καθάρισμα των αγριόχορτων και στη συνέχεια άλειφαν την επιφάνειά του με διάλυμα –χαρμάνι από σβουνιές (κοπριές) βοοειδών και ειδικό χώμα –γλίνα, έτσι ώστε να σχηματίζεται με την επικάλυψη αυτή μια σκληρή - ανθεκτική κρούστα σε όλο το χώρο του αλωνιού, που μετά το στέγνωμά του δεν απορροφούσε ούτε τη βροχή.
Το μειονέκτημά τους ήταν ότι την άλλη χρονιά ήθελαν πάλι από την αρχή, αντίθετα με τα πετράλωνα που ήθελαν μόνο καθαρισμό και αρμοποίηση -αρμολόγηση. Αυτό είχε ως συνέπεια όλα τα χωματάλωνα να εξαφανισθούν ενώ μερικά από τα πετράλωνα να αντιστέκονται και σήμερα, μετά από δεκαετίες, στο χρόνο και να μαρτυρούν την ύπαρξή τους.
Μετά το θέρο είχαμε το κουβάλημα και θημώνιασμα - τρακάδιασμα στο αλώνι των χερόβολων ή δεματιών σταριού ή κριθαριού (συνήθως στημένα όρθια για να ηλιαστούν και να ξεραθεί έτι περαιτέρω ο σπόρος), τις τρακάδες δε αυτές τις λέγαμε και στίβες ή στιβανιές.
Στη συνέχεια γινόταν το στρώσιμο των δεματιών με σειρά, γύρα - γύρα στο αλώνι και με το στέλεχος που είχε τον καρπό να βλέπει προς το κέντρο του αλωνιού, προς το στίχιρο και να αποφεύγεται έτσι από το χορό - ποδοπάτημα των αλόγων ή των βοδιών το πέταγμα του καρπού έξω από το αλώνι.
Βέβαια η αγωνία των νοικοκυραίων και των αλωνιστών, μιας και είχαν στοιβαγμένο το στέλεχος του σταριού με τον καρπό –δηλ. τα δεμάτια, ήταν πότε θα έρχονταν η καλή μέρα με ευνοϊκό τον αέρα και τότε παρατούσαν όποιες άλλες δουλειές και έσπευδαν στο αλώνι.
Πρώτο μέλημα της νοικοκυράς ήταν να ’χει εκεί και στον κρεμασμένο στον ίσκιο τροβά πίτα, μεζέδια, τσίπουρο και λουκούμια για το προσωπικό και βέβαια τη νεροβάρελα και τα γκιούμια γιομάτα με νερό για να βγει η μέρα πέρα, να πιουν κι ο κόσμος, να πιουν και τα ζωντανά.
Αλώνισμα και Λύχνισμα
- Ανθρώποι, ζώα και εργαλεία στο αλώνισμα
Ο αλωνιστής ή αλωνάρης
Ήταν συνήθως άντρας (πατέρας, παππούς) και επιδέξιος –έμπειρος που ήξερε να κουμαντάρει τα ζώα στο χορό τους γύρω από το στίχιρο, δεξιόστροφα και αριστερόστροφα, πότε με τη γλυκιά φωνή του και πότε με τη βουκέντρα ή το καμουτσίκι.
Έπρεπε να γνωρίζει να ζεύει στο ζυγό τα βόδια και αν ήταν άλογα, φοράδες ή μουλάρια να τους βάζει τις λαιμαργιές και να συνδέει αυτές με αλυσίδες ή καναβιές με τα γαλλικά και να τα δένει στη φούρκα του στίχιρου ή σε σημείο πάνω από κόμβο του στίχιρου, σε ανάλογο μήκος οι αλυσίδες ή οι καναβιές ώστε να μην βγαίνουν τα ζώα έξω από τον κύκλο του αλωνιού και σε ανάλογο ύψος, ώστε να μην είναι εύκολο να λυθούν - ούτε να πέσουν στο κάτω μέρος του στίχιρου δηλαδή προς το έδαφος και να πεδικλωθούν τα υποζύγια.
Μερικοί αλωνιστάδες χρησιμοποιούσαν προσδεδεμένη πίσω από τα ζώα και τη δοκάνα που ήταν μια ξύλινη κατασκευή από σανίδια και στο από κάτω της είχε ταιριασμένα μικρά τσίγκινα κοφτάκια που έκοβαν τα στάχυα…Για να έχει βάρος η δοκάνη και να είναι πιο αποτελεσματική ανέβαινε επάνω της ο αλωνιστής, μερικές δε φορές αν δεν έβαζαν εμάς τα μικρά παιδιά έβαζαν και μεγάλες πέτρες.
Οι βοηθοί του, άντρες και γυναίκες, ήταν έξω από τον κύκλο του αλωνιού με τα δεκούλια –δικριάνια και τα ξύλινα πλατύφκιαρα στα χέρια τους για να γυρίζουν προς τα μέσα –προς το κέντρο τα στάχυα ώστε να τα ποδοπατούν τα ζώα και ύστερα να βγάζουν τα άχυρα έξω από το αλώνια σε σωρούς (αφού τα ήθελαν για τροφή των αλογομούλαρων το χειμώνα, μιας και μόνο αυτά το έτρωγαν) και με τα πλατύφκιαρα ή καρπολόγια να μαζεύουν τον καρπό.
Που τον καρπό και πάλι μετά τον σήκωναν με το καρπολόϊ ή με το ταψί ή και άλλο οικοκυρικό σκεύος και τον λίχνιζαν ρίχνοντάς τον από ανθρώπου ύψος για να φύγουν τα ελαφρά απομεινάρια των άχυρων, ο μπουχός κ.λπ και ο καρπός να μένει κατά το δυνατόν μόνος του.
Το λύχνισμα ήταν η χαρά της χαράς μας για εμάς τα λιανοπαίδια, αφού οι κωλοτούμπες μέσα στα άχυρα, με το πέρας του αλωνίσματος, έδιναν και έπαιρναν. Κόλλαγαν τα άχυρα στο ιδρωμένο κορμί και μας έτρωγαν.
Για να τα ξεκολλήσουμε από πάνω μας τρέχαμε στα αυλάκια ή στα ρέματα για κολύμπι!!!
Το απαλώνισμα από τα άχυρα και οι θημωνιές
Μετά το τέλος του αλωνίσματος σειρά είχε το απαλώνισμα.
Έτσι λέγαμε το μάζεμα του άχυρου σε σακιά που το κουβαλούσαμε με τα ζώα στις αχερώνες ή και το στοιβάζαμε σε θημωνιές αφού οι αποθηκευτικοί χώροι δεν έφταναν (σημειωτέον ότι το άχυρο ήταν βασική ζωοτροφή των αλογομούλαρων και γαϊδουριών –μόνο αυτά το έτρωγαν και πέραν αυτού το χρησιμοποιούσαν για το γέμισμα σαμαριών και λαιμαργιών καθώς και για οικοδομικό υλικό στους τσιατμάδες – χωρίσματα των δωματίων), το σκούπισμα του αλωνιού και τη συντήρησή του για να ’ναι έτοιμο για τον άλλον συνιδιοκτήτη –συγχρήστη , όταν ήταν κοινή η χρήση του αλωνιού.
Ήλιασμα και κοσκίνισμα του σταριού
Φέρνοντας το στάρι στο σπίτι το άπλωναν σε σεντόνια για να ηλιαστεί και εκεί πάλι το πέρναγαν από ψιλό κόσκινο ή το ψείριζαν με τα χέρια ώστε να φύγουν εντελώς από μέσα του τα ξένα σώματα – ζάκατα τα λέγαμε - για να φτάσει να είναι πεντακάθαρο και να πάει στο μύλο για άλεσμα ή να σακιαστεί ή να αποθηκευτεί στο ξύλινο αμπάρι.
Αυτό ήταν τότε ένα μέρος της αγροτικής μας ζωής στην Ελληνική ύπαιθρο, στα Χωριά μας με απερίγραπτες στιγμές, με τον ξέφλο στα καλαμπόκια, το ήλιασμα και το στούμπισμα, ενώ εδώ στα στάρια, κριθάρια και στο βίκο είχαμε το θέρο, το αλώνισμα και το λύχνισμα.
Στον κάμπο υπήρχαν οι θεριζοαλωνιστικές μηχανές ονομαζόμενες και <<πατόζες>>.....
Ο κ. Μενέλαος Παπαδημητρίου είναι δικηγόρος, νομικός Σύμβουλος στο δήμο Νέας Φιλαδέλφειας -Νέας Χαλκηδόνας
